مقدمه

نظام‌هاي اطلاع­رساني با هدف دسترسي آسان و سريع به اطلاعات در يك جامعه اطلاعاتي شكل مي‌گيرند. اين گونه نظام‌ها نيازمند ‌ساختارهايي هستند كه سازماندهي، ذخيره، پردازش، تلفيق و ارائه اطلاعات را انجام دهند. نظام‌هاي اطلاعاتي به كمك شبكه‌هاي وسيع ارتباطاتي شكل مي‌گيرند و امكان دسترسي هر كاربر را به اطلاعات مورد نياز فراهم مي‌سازند. همزمان با توسعه چنين نظام‌ها و با پيشرفت فناورى‌هاي اطلاعاتي و ارتباطي و انفجار اطلاعات ديجيتالى در دهه اخير، اهميت وجود شبكه‏هاى بازيابى اطلاعات كنش‏پذير به منظور يافتن و تبادل اطلاعات الكترونيكى، امري بديهي به حساب مي‌آيد. اهميت اين مسئله زمانى بيش­تر جلوه مى‏كند كه خدمات پيوسته­اى كه بر روى اينترنت و شبكه جهانى وب طراحى شده، دسترسى به اطلاعات را به روش‏هاى متنوعى ميسر ساخته كه قبلاً ممكن نبود. از اين رو، ساختارها و محمل‌هاي جديد اطلاعاتي فرصت فعاليت و پيشرفت را در اين عرصه به دست آورده­اند كه از آن جمله مي‌توان به كتابخانه‌ها اشاره كرد. با توجه به نقش كتابخانه‌ها در پشتيباني از امور آموزشي و پژوهشي بديهي است با دسترسي به امكانات پيشرفته­تر مي‌توانند منابع اطلاعاتي غني‌تري نسبت به گذشته فراهم نمايند و جهت تامين نيازهاي اطلاعاتي افراد در اختيار آنها قرار دهند. از همين رو، با فراهم شدن بسترهاي تبادل اطلاعات تحت وب، كتابخانه‌هاي ديجيتالي شكل گرفته و به رشد و توسعه خود ادامه مي‌دهند و زمينه را براي تبادل بهينه اطلاعات فراهم آورند.

 در واقع، امروزه تبادل اطلاعات در كتابخانه‌هاي ديجيتالي با استفاده از پروتكل‌هاي مبادله اطلاعات صورت مي‌گيرد. اين پروتكل‌ها بستري را فراهم مي‌سازند كه از طريق آن اطلاعات مورد نظر در فرايند مبادله بين كتابخانه‌هاي ديجيتالي قرار گيرند. تاكنون تفاهم‌نامه‌هاي متعددي براي اين منظور ايجاد شده­اند كه هر كدام با توجه به پيش زمينه موجود و شرايط زماني ايجاد، داراي ويژگي‌هاي خاصي­اند. برخي مانند پروتكل زد 39.50 متعلق به دنياي كتابخانه‌ها در عصر الكترونيك هستند، دوراني كه كتابخانه‌ها اقدام به استفاده از كامپيوترها براي ذخيره و بازيابي اطلاعات كتابشناختي خود با استفاده از فناوري‌هاي مرتبط با كامپيوتر كرده­اند. از اين رو، طبيعي است كه استفاده از آنها در كتابخانه‌هاي ديجيتالي براي مبادله محتواي منابع اطلاعاتي با دشواري‌ها و نواقصي همراه باشد. هر چند اقدامات گسترده­اي در راستاي مطابقت بيش­تر آنها با نيازهاي كتابخانه‌هاي ديجيتالي صورت گرفته است. از طرفي نيز برخي ديگر از تفاهم‌نامه‌ها با توجه به معرفي آنها در گذشته­ نزديك همچنان داراي نواقصي هستند و هنوز نتوانسته­اند به طور گسترده در كتابخانه‌هاي ديجيتالي مورد استفاده قرار گيرند. در چنين شرايطي، طبيعي است كه نقاط ضعف و قوت چنين تفاهم‌نامه‌هايي هنوز مشخص نشده باشد. برخي تفاهم‌نامه‌هاي ديگر نيز كه در زمينه مبادله اطلاعات در كتابخانه‌هاي ديجيتالي كاربرد زيادي دارند، برگرفته از حوزه‌هايي مانند مطالعات آرشيوي هستند كه مورد پذيرش كتابخانه‌هاي ديجيتالي قرار گرفته‌اند. همچنين تفاهم‌نامه‌هايي ايجاد شده‌اند كه هنوز بسيار نو پديد هستند و در سطح انتقال داده درون پايگاهي كاربرد بيشتري دارند. هرچند كه مورد آخر در داخل كشور كمتر شناخته شده­اند و بندرت در بحث تبادل و انتقال اطلاعات نامي ‌از آن به ميان مي‌آيد.

لذا با توجه به ضرورت و نيازي كه احساس مي‌شد؛ كتاب حاضر براي آشنا ساختن متخصصين حوزه علم اطلاعات و دانش شناسي، دانشجويان و كليه علاقمندان به حوزه تبادل اطلاعات، به معرفي تفاهم‌نامه‌‌هاي شناخته شده و پر استفاده تبادل اطلاعات در حوزه ‌كتابخانه‌هاي ديجيتالي مي‌پردازد. كتاب در چهار فصل شامل فصل اول: كليات، فصل دوم: زد 50/39، فصل سوم: تفاهم‌نامه آرشيوهاي باز (او.اي.آي.) و فصل چهارم: استاندارد خدمات متقابل مديريت محتوا (سي.ام.آي.اس.)، تنظيم شده است. بنابراين همانطور كه اشاره شد، براساس اقبال جهاني از اين تفاهم‌نامه­ها تصميم به طرح آنها در اين كتاب در فصول مجزا شد. چرا كه در حال حاضر اكثر نرم­افزارهاي كتابخانه‌اي و كتابخانه ديجيتالي در سطح ملي و بين‌المللي اقدام به پياده­سازي يكي از اين پروتكل­ها كرده­اند. همچنين سازمان‌هاي معتبر ملي و بين‌المللي - همانطور كه در فصول مربوط بيان شده است- متولي آنها هستند و موارد مربوط به توسعه و نظارت بر آنها را برعهده دارند. ضمن اينكه در رابطه با استاندارد سي.ام.آي.اس. نيز بايد گفت كه اين مبحث بيشتر در رابطه با يكپارچگي داخلي سيستم‌هاي اطلاعاتي از جمله كتابخانه‌هاي ديجيتالي كاربرد دارد و از جمله استانداردهاي مطرح در اين حوزه است كه بيشتر در مباحث فني و محيط‌هاي نرم‌افزاري به آن پرداخته مي­شود و متاسفانه در حوزه كتابداري و اطلاع­رساني كمتر مورد توجه قرار گرفته است. ‌بنابراين، با توسعه كتابخانه­هاي ديجيتالي در داخل كشور و تخصصي شدن آنها در رابطه با وظايف و كاركردهايي كه بر عهده دارند، لازم است نسبت به گذشته از ابعاد گوناگون مورد توجه قرار گيرند. ضمن اينكه با توسعه حوزه كتابخانه‌هاي ديجيتالي در بخش تحصيلات تكميلي و ايجاد گرايش‌هاي جديدي همچون "مديريت كتابخانه‌هاي ديجيتال" و پيش بيني واحدهاي درسي در اين زمينه لازم ديده شد كه پروتكل‌هاي مبادله اطلاعات نيز مورد توجه قرار گيرند تا متخصصان حوزه علم اطلاعات و دانش‌شناسي وظيفه خود را براي وارد شدن به بحث‌هاي فني‌تر بيشتر احساس كنند.

در ارائه متن كتاب سعي شده است تا آنجا كه مطالب مربوط به هر فصل اجازه مي­دهد ساختار مشابهي براي فصول در نظر گرفته شود و به طور كامل در رابطه با آن حوزه مباحث كاملي ارائه شود. لازم به ذكر است كه در رابطه با تدوين فصل چهارم كتاب با توجه به نوپا بودن بحث و همچنين دانش اندكي كه در اين رابطه در داخل كشور براي استفاده از اين نظام در كتابخانه­هاي ديجيتالي صورت گرفته، برخي مشكلات وجود داشت. البته با راهنمايي اساتيد حوزه و نظرخواهي از متخصصين قرار بر اين شد تا اين فصل، هر چند بصورت خلاصه­تر نسبت به فصول ديگر ارائه شود تا زمينه آشنايي علاقمندان به اين حوزه فراهم آيد. اميد است در ويرايش­هاي بعد مباحث با رشد اين حوزه تكميل­تر شود.

ذكر اين نكته ضروري است كه اين كتاب نيز مانند هر اثر ديگري خالي از اشكال نيست. به همين دليل از تمامي صاحب نظران و علاقمندان كتابخانه‌هاي ديجيتالي انتظار مي‌رود با ارائه نظرات سازنده خود مولفان را در اعتلاي اين اثر ياري رسانند. بديهي است كه انتشار ويرايش‌هاي بعدي كتاب، نيازمند اين گونه نظرات است. در پايان از تمامي عزيزاني كه در به ثمر رساندن اين اثر سهيم بوده‌اند، نهايت تشكر و قدرداني را داريم.

تابستان 1394