امام رضا(عليه السلام) :
هر کس اندوه و مشکلى را از مومنى برطرف نمايد خداوند در روز قيامت انـدوه را از قلبش برطرف سازد .
اصول کافى، ج 3، ص 268
مامون از احضار امام رضا عليه السلام به مَرو، اهدافي را دنبال مي کرد، اما امام رضا عليه السلام، با سياست و کياست، آن سفر را تبديل به سفري پر از خير و برکت براي شيعيان نمود. ايشان در ابتداي سفر عدم ميل باطني خود را به اين سفر اعلام کرد. (١) در نقطه نقطه اين سفر، با سخنراني هاي خود حقانيت خود و مذهب شيعه را به اثبات رساند. درمناظرات علمي نيز برتري علمي خود را بر ساير دانشمندان اسلامي و غير اسلامي به اثبات رساند. لذا مامون که با اين برنامه مزورانه سعي در نابودي شيعه و کنترل امام شيعيان از طرفي و موجه ساختن چهره حکومت خود از طرف ديگر داشت، سرانجام ناکام از اهداف خود، مانند حکام گذشته راهي جز حذف امام براي خود نمي بيند و با اين کار تمام آبروي خود را از دست مي دهد.
آغازي که نافرجام ماند
مامون پس از استقرار حکومت خود و فراغت از جنگ با برادرش امين، حضرت علي بن موسي الرضا عليه السلام را به سفري اجباري فراخواند. هدف او از اين سفر، بازسازي وجهه خود در بين مردم و علويان –يعني سرسخت ترين دشمنان حکومت اموي و عباسي- بود. (٢) از همين رو افرادي را براي همراهي امام از مدينه تا مرو فرستاد. هر چند در ظاهر، مامون امام رضا عليه السلام را دعوت به مرو کرده بود، ولي در واقع اين کار تبعيد امام از بين ياران به محلي بود که کاملا تحت کنترل مامون باشد. ولي امام علي بن موسي عليه السلام که از اهداف شيطنت آميز مامون مطلع است، نقشه او را با شکست روبرو ساخت. آن حضرت با اعلام نارضايتي خود از اين سفر و دستور دادن اقوام و خويشان خود به گريه، همه را متوجه اجباري بودن اين سفر گرداند. (3) همين مسئله باعث شد تا مامون نتواند وجهه خود را بين نزديکان امام و مردم مدينه اصلاح نمايد. بلکه لکه ننگين ديگري بر تاريخ حکومت غاصبين افزوده شده و کينه او در دل ياران امام تشديد گرديد.
مامون که با استفاده از تجربه اسلاف ظالم خود دريافته بود با قتل اين خاندان، ريشه اين جريان خشکانيده نمي- شود، و از همين رو تلاش مي کرد تا با اين سياستهاي پيچيده ريشه اين جريان را بخشکاند، مجبور به قتل امام هشتم شيعيان گرديد. اين کار مامون در واقع تير خلاصي بود که مامون خودش به برنامه مزورانه خود زد و تمام اهداف خود از اين سفر اجباري را با شکست قطعي در طول تاريخ مواجه ساخت.
در ادامه اين سفر نيز، مامون به خاطر ترس از نفوذ فرزند حضرت موسي بن جعفر عليهماالسلام در بين شيعيان، مسير حرکت ايشان را از مناطقي تعيين مي کند که شيعيان و علويان حضور نداشته باشند. (٤) لذا حضرت از کوفه و قم عبور نمي- کند. با اين حال امام در تمام مسير سعي در برقراري ارتباط با مردم نموده و در هر مکاني رسالت خود را به انجام مي رساند. از جمله اين موارد مي توان به سخنراني امام در بصره، نيشابور و مرو اشاره کرد. (٥)
دست ردّ بر سينه شيطان
هدف ديگري که مامون از اين سفر دنبال مي کرد، تقدس زدايي از چهره امام بود. او براي اين هدف، ولايتعهدي را به امام پيشنهاد داد. اگر امام علي بن موسي عليهماالسلام اين پيشنهاد را مي پذيرفت، ديگر ادعاي تقوا و پارسايي او مقبول مردم قرار نمي گرفت. ولي امام از پذيرش آن امتناع کرد. (٦) امتناع امام به قدري موثر بود که وزير مامون سهل بن زياد مي- گويد:
هيچگاه ولايت عهدي را اين قدر بي ارزش نيافتم. مامون آن را به علي بن موسي [عليهماالسلام] اعطا مي کرد و او از پذيرش آن امتناع مي ورزيد. سرانجام مامون -که با تهديد امام به قتل، ايشان را مجبور به پذيرش ولايت عهدي کرده بود- گمان مي- کرد به هدف خود رسيده است. اما شرط امام مبني بر عدم دخالت در امور اجرايي، نقشه او را نقش بر آب نمود. (٧)
عقب نشيني در برابر هشياري امام
علاوه بر اين که امام در جايگاه هاي مختلف اعلام مي کرد که پذيرش ولايتعهدي نه از روي اختيار بلکه از روي اجبار بوده است. (٨) در مواردي که امام نيز مجبور به دخالت در امور مي گرديد باز هم با هشياري کامل، نقشه هاي مامون را نقش بر آب مي کرد. از جمله اين موارد، اجبار امام به اقامه نماز عيد بود. امام پس از خودداري از قبول اين ماموريت، سرانجام ناچار به پذيرش آن مي شود. اما شرط او براي پذيرش اين امر، اقامه نماز به شيوه رسول الله صلي الله عليه و آله و امير مومنان علي عليه السلام است. شرطي که اوضاع را چنان به نفع امام رقم مي زند که مامون ناچار امام را از ميان راه بر مي گرداند تا به گمان خود حکومتش را از نابودي حفظ کند. (9)
خيال خام دشمن
اقدام ديگري که مامون ترتيب آن را داد، برگزاري جلسات مناظره علمي بود. (١٠) به گمان مامون اين مناظرات در هر صورت به نفع او خواهد بود. چرا که پيروزي حضرت علي بن موسي عليهماالسلام در مناظرات، پيروزي حکومت به حساب خواهد آمد. زيرا او وليعهد است. و شکست او در مناظرات نيز براي حکومت مفيد است زيرا جايگاه امام را در بين شيعيان و ارادتمندان او دچار تزلزل خواهد نمود. اما نتيجه، عکس اين است. زيرا امام با شرط عدم دخالت در امور کشور، اعتراض خود را به حکومت و عدم تاييد آن اعلام کرده است. در نتيجه پيروزي هاي او در مناظرات به نفع حکومت نخواهد بود. و از طرف ديگر جوابهاي قاطع حضرت به مناظره کنندگان، جايگاه ايشان را در بين دوستان و حتي مخالفين مذهبي او ويژه ساخت.
آن چيزي که مامون را مجبور به قتل امام علي بن موسي الرضا عليهماالسلام کرد، سياست و درايت آن امام معصوم بود به نحوي که مامون پس از گذشت دو سال از اجراي نقشه خود، دست خود را خالي و تمامي اهداف خود را بر زمين مانده مي بيند.
نقشه هاي نقش بر آب
در نهايت، مامون که با استفاده از تجربه اسلاف ظالم خود دريافته بود با قتل اين خاندان، ريشه اين جريان خشکانيده نمي- شود، و از همين رو تلاش مي کرد تا با اين سياستهاي پيچيده ريشه اين جريان را بخشکاند، مجبور به قتل امام هشتم شيعيان گرديد. اين کار مامون در واقع تير خلاصي بود که مامون خودش به برنامه مزورانه خود زد و تمام اهداف خود از اين سفر اجباري را با شکست قطعي در طول تاريخ مواجه ساخت. از همين روست که مامون پس از به شهادت رساندن امام رضا عليه السلام، اظهار تاسف کرده و خود را از اين قتل تبرئه مي کند بلکه بتواند با فضاسازي تبليغاتي جلوي شکست خود را بگيرد. و البته آن چيزي که مامون را مجبور به قتل امام علي بن موسي الرضا عليهماالسلام کرد، سياست و درايت آن امام معصوم بود به نحوي که مامون پس از گذشت دو سال از اجراي نقشه خود، دست خود را خالي و تمامي اهداف خود را بر زمين مانده مي بيند.
منبع : تبيان
پي نوشت:
١) بحار الانوار، مجلسي، محمد تقي، جلد49، صفحه 117
2) انسان 250 ساله، خامنه اي، سيد علي، صفحه 309 الي 311
3) بحار الانوار، همان.
٤) انسان 250 ساله، همان، 316.
5) عيون اخبار الرضا، ابن بابويه، محمد بن علي، جلد 2، صفحه 135 و بحار الانوار، همان، صفحه120.
6) بحار الانوار، همان، صحفه 129.
7) روضة الواعظين، فتال نيشابوري، محمد بن احمد، طبع جديد،506
8) بحار الانوار، همان، صحفه 130.
9) الارشاد، شيخ مفيد، جلد2ف صفحه264
10) بحار الانوار، همان، صفحه 189.